Στη σύντομη εισήγησή μας θα εστιάσουμε στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που αναλήφθηκαν στην Ελλάδα αλλά και στις μεταρρυθμίσεις που έγιναν από τη μεταπολίτευση μέχρι σήμερα. Οι προσπάθειες αυτές θα προσεγγιστούν σε σύγκριση με τις αντίστοιχες εξελίξεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο (εθνικό και υπερεθνικό , ΕΕ). Τα ερωτήματα στα οποία θα επιχειρήσουμε μια πρώτη απάντηση είναι:
- Ποιες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες επιχειρήθηκαν κατά την εξεταζόμενη περίοδο στην Ελλάδα και την Ευρώπη (μεμονωμένες χώρες και ΕΕ);
- Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά και η πορεία αυτών των προσπαθειών στη χώρα μας ; Έγιναν Μεταρρυθμίσεις; Δεν έγιναν; Πως ερμηνεύεται αυτή η πορεία;
- Παρακολουθεί ο ελληνικός εκπαιδευτικός λόγος και η εκπαιδευτική πράξη τον ευρωπαϊκό βηματισμό; Υπάρχουν συγκλίσεις ή αποκλίσεις; Γιατί;
Όπως προκύπτει από τη διατύπωση τω παραπάνω ερωτημάτων, με οδηγό την ιστορικοερμηνευτική μέθοδο και με τη βοήθεια πρωτογενών πηγών (εκθέσεις, νόμοι, εγκύκλιοι, ντιρεκτίβες, διακηρύξεις) δε θα περιοριστούμε σε μια γεγονοτογραφική – γραμμική- περιγραφική καταγραφή των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στη χώρα μας. Κύριο ζητούμενο μας είναι η ερμηνεία, η απάντηση σε γιατί. Τις απαντήσεις στα γιατί θα τις επιχειρήσουμε στο πλαίσιο του ενδογενούς (εθνικό) και εξωγενούς (υπερεθνικό) κοινωνικοοικονομικού και πολιτικού – πολιτιστικού συγκείμενου.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ «ΒΑΡΙΔΙΑ»
Στις πολλές και ενδιαφέρουσες απόπειρες ανάγνωσης και ερμηνείας του εκπαιδευτικού μας παρελθόντος αυτά τα τριάντα δύο χρόνια οι ερευνητές μίλησαν για τη «μεταρρύθμιση που δεν έγινε», (Δημαράς: ό.π.), για την «κατάρα του Σίσυφου» (Καζαμίας: 2 ό. π.), για το «σύνδρομο του Κρόνου» (Μπουζάκης: 1991), για «υπουργοκεντρική» εκπαιδευτική πολιτική (Δημαράς: 1979) κ.λπ. Γνωρίζουμε πια ότι από την πρώτη θεσμοθέτηση του ελληνικού σχολικού συστήματος την τριετία 1834-1837 μέχρι το 1974 θα συνταχθούν εκατοντάδες εκπαιδευτικά νομοσχέδια.
Απ’ αυτά:
- Άλλα θα συνταχθούν αλλά δε θα φθάσουν ποτέ στη Βουλή.
- Άλλα θα φθάσουν στη Βουλή αλλά δε θα συζητηθούν.
- Άλλα θα συζητηθούν, άλλα δε θα ψηφισθούν.
- Άλλα θα ψηφισθούν αλλά στη συνέχεια δε θα εφαρμοσθούν.
- Άλλα θα ψηφισθούν και θα εφαρμοσθούν, αφού αλλοιωθούν ή γίνουν «αγνώριστα».
Στη χώρα μας, με 230 Υπουργούς Παιδείας το παραπάνω χρονικό διάστημα (1834- 1974), η ερμηνεία αυτών των συνεχών μεταβολών ανάγεται στην κατίσχυση του πολιτικού στοιχείου, του ασφυκτικού εναγκαλισμού της εκπαίδευσης από το κράτος (το σχολείο ως διακύβευμα εξουσίας).
Όμως, μήπως παρά τις ασυνέχειες, τις ανατροπές, τις αναστολές, τις σιωπές κ.λπ., που συνδέονται με την εκπαιδευτική μας ιστορία, υπάρχουν και μεταρρυθμίσεις, μεταρρυθμίσεις έστω σε επί μέρους τομείς, που έγιναν; Η προσεκτική νηφάλια και με απόσταση γενιάς ανάγνωση ιστορικών τεκμηρίων και η χωρίς διακοπή παρακολούθηση της πορείας των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών κατά την παραπάνω περίοδο, μας επιτρέπει να ισχυρισθούμε ότι το «ανεπανόρθωτο» (Παπανούτσος) του 1964 (δωρεάν παιδεία) και το ανεπανόρθωτο του 1951 (η ίδρυση του Ι.Κ.Υ.) που συναποτελούν τη «θεσμική ναυαρχίδα» της κοινωνικής πολιτικής κατά τον 20ο αιώνα στην εκπαίδευση, είναι μεταρρυθμίσεις στον τομέα της κοινωνικής πολιτικής που έγιναν. Επιτρέψτε μου ένα ακόμη παράδειγμα μεταρρύθμισης που έγινε: ο οργανισμός του 1932, δηλαδή η μεταρρύθμιση στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση με τη σφραγίδα των Κ. Καραθεοδωρή και Δ. Παπούλια, παρά τις τροποποιήσεις που υπέστη στη συνέχεια, θα αντέξει μισό αιώνα, ως το 1982 (Παπαδάκης: 2004).
Αλλά και οι μεταρρυθμίσεις που δεν έγιναν μέχρι το 1974, και ήταν και πολλές και σημαντικές (1913-17,’29,64), δημιούργησαν συνθήκες ωρίμανσης, προετοίμασαν το έδαφος για να τελεσφορήσουν οι επόμενες. Οφείλω να σημειώσω εδώ, ενισχύοντας αυτή μου τη διαπίστωση, πως ό,τι θα ακολουθήσει ως σύλληψη και κρατικός εκπαιδευτικός λόγος μετά το 1974, είχε διατυπωθεί ως αίτημα ή είχε επιχειρηθεί να θεσμοθετηθεί πολύ νωρίτερα, όπως το μονοτονικό, η δημοτική γλώσσα, η διχοτόμηση της μέσης εκπαίδευσης, το νέο σύστημα εισαγωγής στα πανεπιστήμια, οι μεταπτυχιακές σπουδές, η ανάπτυξη της Τ.Ε.Ε., η κατάργηση της έδρας, η ανανέωση της σχολικής γνώσης, η αποκέντρωση κ.ά. Επρόκειτο για επεξεργασμένες θέσεις είτε των εκπροσώπων του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, είτε των 3 αριστερών διανοητών που αποτυπώνονται στον τόμο του 1965 της ΕΔΑ, είτε των συντηρητικών στα πορίσματα της Επιτροπής του 1957-58. Ακόμη και στα πορίσματα της Επιτροπής της Χούντας το 1971/73 θα βρούμε ενδιαφέρουσες σκέψεις.