Στην μετά τον Όθωνα εποχή οι βασικές αρχές του εκπαιδευτικού συστήματος καθώς και οι αδυναμίες του παραμένουν αμετάβλητες:
– Το ποσοστό των αναλφάβητων είναι πολύ υψηλό (1870 αναλφάβητοι 71, 38% των ανδρών, 93,7% των γυναικών).
-Η στοιχειώδης εκπαίδευση είναι τύποις υποχρεωτική, αφού εξακολουθεί να μην είναι δωρεάν, αποκλείοντας τους μαθητές που δεν έχουν να πληρώσουν δίδακτρα.
-Η μετάβαση από τη μια εκπαιδευτική βαθμίδα στην άλλη για τα φτωχότερα παιδιά είναι δύσκολη, με εξεταστικά «φίλτρα» από βαθμίδα σε βαθμίδα. Έτσι «ρίπτωνται εις τον αγώνα της ζωής παιδία μόλις δεκαετή». επανάληψη από πριν
-Παρά το ότι το σχολικό δίκτυο επεκτείνεται, είναι ακόμα περιορισμένη η οικονομική δυνατότητα του κράτους να το στηρίξει.
-Ο θεωρητικός και κλασικιστικός προσανατολισμός των σχολικών προγραμμάτων είναι έξω από τις πραγματικές ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας. Η γλώσσα στην οποία συνέχισαν να είναι γραμμένα τα βιβλία του δημοτικού σχολείου είναι τα αρχαία ελληνικά.
Επιμέρους ζητήματα:
-Δεν υπάρχει μονιμότητα των εκπαιδευτικών. Οι εκπαιδευτικοί ήταν απροστάτευτοι και μπορούσαν να μετατεθούν ή να απολυθούν χωρίς κανέναν περιορισμό. Επιπλέον η οικονομική κατάσταση των δασκάλων ήταν πολύ άσχημη, ενώ οι ίδιοι κατηγορούνταν ότι δεν είχαν αρκετές γνώσεις και ευσυνειδησία. Υπεύθυνο γι’ αυτό θεωρήθηκε το μοναδικό Διδασκαλείο. Το 1864 η Εθνική Συνέλευση το κατήργησε, δημιουργώντας ένα τεράστιο κενό στην εκπαίδευση των εκπαιδευτικών. Τα διπλώματα των δασκάλων δίνονταν στο εξής από εξεταστικές επιτροπές με ένα διάτρητο σύστημα. Έτσι «ανεδείχθησαν δημοδιδάσκαλοι άνθρωποι ανάξιοι και παντελώς άχρηστοι», γεγονός που έκανε ακόμα χειρότερη την ήδη άσχημη κατάσταση στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Υπάρχει μια ολοένα αυξανόμενη απογοήτευση για τα αποτελέσματα της παιδείας, που κορυφώνεται γύρω στα τέλη του αιώνα, με τις οι φωνές που αμφισβητούν τη δομή και το περιεχόμενο της ελληνικής εκπαίδευσης να πληθαίνουν.
Το επόμενο διάστημα το κράτος προβαίνει στις εξής ενέργειες:
-1878: επανίδρυση Διδασκαλείου.
-1878: υιοθέτηση της διδασκαλίας και της καθαρεύουσας στο δημοτικό, γιατί η λειτουργία των δημοτικών σχολείων ήταν ιδιαίτερα ελαττωματική με την αποκλειστική διδασκαλία αρχαίας ελληνικής.
-1880: εισαγωγή της συνδιδακτικής μεθόδου (η διδασκαλία είναι πλέον έργο του δασκάλου, ο οποίος δεν επιβλέπει απλώς τους πρωτόσχολους όπως στο αλληλοδιδακτικό σχολείο η συνδιδακτική, εφόσον σε μία τάξη παρακολουθούν ταυτόχρονα μάθημα παιδιά διαφόρων ηλικιών και τάξεων με ένα δάσκαλο.).
1885: κατάργηση διδάκτρων από την κυβέρνηση Χ. Τρικούπη: παύει η αντίφαση «υποχρεωτική εκπαίδευση-καταβολή διδάκτρων». Όντως το μέτρο λειτουργεί θετικά: οι μαθητές του δημοτικού σχολείου αυξάνονται από 97.800 το 1887 σε 158.644 το 1895.
-1894: απόλυση λόγω ελλειμμάτων προϋπολογισμού 1.421 δάσκαλων σε σύνολο 3.256 υπηρετούντων.
-1895: υπερψήφιση του νόμου ΒΤΜΘ΄ (που ίσχυσε για 20 χρόνια) για την αναδιοργάνωση των δημοτικών σχολείων επί κυβέρνησης Δηλιγιάννη, που άλλαξε τη δομή της στοιχειώδους εκπαίδευσης. Προέβλεπε:
-γραμματοδιδασκαλεία σε φτωχές αγροτικές περιοχές
-κοινά δημοτικά
-πλήρη εξατάξια
-ίδρυση νηπιαγωγείων από ιδιώτες
Με τα διαφόρων τύπων σχολεία, με προσωπικό διαφορετικής εκπαίδευσης και με αύξηση του αριθμού των εξετάσεων από βαθμίδα σε βαθμίδα (κατατακτήριες και εισαγωγικές) διογκώθηκαν οι εκπαιδευτικές ανισότητες.
-1899: γίνεται η πρώτη και τελευταία για τον 19ο αιώνα σοβαρή προσπάθεια εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης από την κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη, με νομοσχέδια που καταψηφίστηκαν. Έτσι δεν δημιουργήθηκε ένα ενιαίο δημοτικό σχολείο για όλους, με πρακτικό περιεχόμενο σπουδών, χωρίς τη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών. Το χάσμα μεταξύ εγγραμμάτων και αγραμμάτων δεν μειώθηκε.
Προς το τέλος της περιόδου γίνεται ευρύτερα αντιληπτό ότι όσο κι αν επεκτεινόταν το σχολικό δίκτυο, η παιδεία του λαού δεν θα βελτιωνόταν αν δεν υπήρχαν αλλαγές στη γλώσσα του σχολείου. Το αίτημα της εισαγωγής της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση μορφοποιήθηκε και απόκτησε κοινωνική δυναμική.
Προς το τέλος της περιόδου στην περιοχή λειτουργούσαν δέκα σχολεία, τρία περισσότερα από την προηγούμενη περίοδο:
Μπερίκου (Δρυμώνα), Δερβέκιστας (Ανάληψης), Κεφαλοβρύσου (Θέρμου), Προστοβάς (Καλλιθέας), Χρυσοβίτσας, Αμβρακίας (Αμβρακιάς), Κόνισκας, Αμπελίων, Γουρίτσης (Μυρτιάς), Μωροσκλάβου.
Σημειώθηκε, επομένως, μια μικρή πρόοδος.